Ներածություն
Հայոց լեզուն ունի մի քանի հազարամյակների հարուստ պատմություն և համարվում է աշխարհի հնագույն լեզուներից մեկը։ Այն պատկանում է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին, որն ամենատարածվածն է ամբողջ աշխարհում։ Թեև հստակ չէ, բայց ենթադրվում է, որ այն առաջացել է մ․թ․ա․ 5-րդ դարում Հայկական լեռնաշխարհում։ Հայերեն խոսում են ավելի քան 6 մլն մարդ ամբողջ աշխարհում և այն ունի հարուստ պատմություն որպես Հայաստանի ազգային լեզու։ Հայոց լեզուն լայն տարածում ունի հայկական սփյուռքում, հանդիսանալով ոչ միայն հաղորդակցման միջոց, այլ նաև մշակութային հենասյուն։ Եկե՛ք միասին ուսումնասիրենք հայերենի ծագումը, առանձնահատկությունները, պատմական նշանակությունը և ժամանակի ընթացքում զարգացումը։
Հայոց լեզվի ծագումը
Որտեղի՞ց է սկսվում հայոց լեզուն։ Հայոց լեզուն պատկանում է հնդովրոպական լեզվաընտանիքին, որը ներառում է ավելի քան 400 լեզու, որոնցով խոսում են միլիոնավոր մարդիկ ամբողջ աշխարհում՝ Հնդկաստանից մինչև Եվրոպայի հյուսիս-արևմուտք։ Հայոց լեզուն անկախ ճյուղ է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքում, այն չի պատկանում ոչ մի հիմնական ենթախմբի՝ ներառյալ հնդիրանականը, սլավոնականը կամ գերմանականը։
Հայոց լեզվի զարգացումը կարելի է բաժանել 3 հիմնական փուլերի՝ գրաբար կամ հին հայերեն, միջին հայերեն և աշխարհաբար։ Գրաբարն օգտագործվել է մ․թ․ 5-11 դարերում և հանդիսանում է հայերենի ամենահին փաստաթղթավորված ձևը։
Հին հայերեն
Հին հայերենը, որն ավելի հայտնի է որպես գրաբար, հանդիսանում է հայոց լեզվի ամենավաղ ստեղծված և փաստաթղթավորված ձևը։ Այն թվագրվում է մ.թ.ա. 5-րդ դարից մինչև մ.թ. 11-րդ դարը, սակայն գրաբարը խոսակցական լեզու է եղել մինչև 9-րդ դարը։ Գրաբարով գրվել են գրական ստեղծագործությունները, այդ թվում՝ 5-րդ դարում Մեսրոպ Մաշտոց վարդապետի կողմից թարգմանված Աստվածաշունչը։ Հին հայերենը հատկապես հայտնի է իր եզակի այբուբենով, որը կազմված է 38 տառից և շարունակվում է օգտագործվել ավանդական հայերեն գրության մեջ։
Դասական հայերեն
Դասական հայերենը առաջացել է մ․թ․ 11-րդ դարում և շարունակվում էր օգտագործվել Հայաստանում որպես հիմնական գրական լեզու մինչև 19-րդ դարի վերջ։ Այն գրաբարի ձևափոխված տարբերակն է՝ բառապաշարի, հնչյունաբանության և քերականության զգալի փոփոխություններով։
Դասական հայերենը հատկանշվում է հսկայական գրական ստեղծագործություններով, ներառյալ այնպիսի ստեղծագործություններ, ինչպիսիք են պոեմները, կրոնական գրականությունը, պատմական տարեգրությունները, ի թիվս այլոց, կան բազմաթիվ հայտնի ստեղծագործություններ, որոնք իրենց երկարաժամկետ ազդեցությունն են թողել երկրի մշակույթի և ազգային ինքնության պահպանման վրա։
Հարկ է նշել, որ չնայած իր պատմականությանը, դասական հայերենն օգտագործվում է մինչ այսօր, մասնավորապես՝ կրոնական ծիսակատարությունների կամ ակադեմիական հետազոտությունների ժամանակ՝ հանդիսանալով կարևոր տարր հայ ոգին հասկանալու համար։
Արևելահայերեն
Արևելահայերենը հայերենի երկու ժամանակակից բարբառներից մեկն է՝ արևմտահայերենի հետ միասին: Այն համարվում է հայոց լեզվի ամենատարածված բարբառը։ Այս բարբառով խոսում են Հայաստանում և այն հանդիսանում է երկրի պաշտոնական լեզուն։ Այն օգտագործվում է նաև Իրանում, Ռուսաստանում և հայկական համայնքներ ունեցող այլ երկրներում։
Արևելահայերենին ունի ունիկալ բառապաշար, քերականություն, ինչպես նաև արտասանություն, որոնցով տարբերվում է արևմտահայերենից, ինչպես նաև այն, որ արևելահայերենում կիրառվում է այբուբեն՝ բաղկացած 39 տառից՝ ներկայացնելով տարբեր հնչյուններ:
Արևմտահայերեն
Արևմտահայերենը Ամերիկայի, Ֆրանսիայի և Լիբանանի նման երկրներում ապրող հայ համայնքների լեզուն է: Այս լեզուն առաջացել է հին Արևմտյան Հայաստանի խոսակցական լեզուներից, որն այժմ գտնվում է Թուրքիայի կազմում։
Արևմտահայերենը պահպանել է դասական հայերենի շատ հատկանիշներ, և շատերը կարծում են, որ այն քերականության և բառապաշարի առումով ավելի պահպանողական է, քան արևելահայերենը: Չնայած այն հանգամանքին, որ ներկայումս ավելի քիչ մարդիկ են խոսում արևմտահայերեն, այն շատ կարևոր է հայկական մշակութային ժառանգության պահպանման համար:
Հայերենի լեզվաընտանիքը
Հայերենի լեզվաընտանիքում կան բազմաթիվ բարբառներ, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր առանձնահատկությունն ու ինքնությունը: Բացի արևելահայերենից և արևմտահայերենից, ամբողջ աշխարհում հայկական փոքր համայնքները խոսում են նաև այլ բարբառներով, ինչպիսիք են Խարբերդի, Համշենի, Լոմավրենի հայերենը:
Չնայած հայերենն ունի տարբեր բարբառներ, այնուամենայնիվ դրանք հասկանալի են միմյանց հետ խոսողներին, ինչը թույլ է տալիս տարբեր բարբառներով խոսողներին արդյունավետ հաղորդակցվել: Այս ընդհանուր լեզվական հիմքը հանդիսանում է աշխարհասփյուռ հայ համայնքներին համախմբելու և գալիք սերունդների համար մայրենի լեզուն պահպանելու միջոց:
Վերջաբան
Դարերի ընթացքում հայոց լեզվի պատմությունը և հայերենի լեզվաընտանիքը բախվել են բազմաթիվ մարտահրավերների և կրել են փոփոխություններ, սակայն այն մնացել է հաստատուն՝ որպես հայկական ինքնության և ավանդույթների խորհրդանիշ: Այն զարգացում է ապրել հայկական հնագույն տեքստերից վերածվելով արևելահայերեն և արևմտահայերեն ժամանակակից գրականության և լրատվամիջոցների, ներառյալ ներկայիս թվային ուսուցման հարթակները: Լեզուն շարունակում է զարգանալ և ադապտացվել՝ հիմնվելով լեզուն կրողների կարիքների վրա:
Հայերենը զարմանալի երկար անցյալ ունի, որը ներկայացնում է հայ համայնքի հարուստ մշակութային ժառանգությունը: Գրաբարից մինչև ներկայիս բարբառները՝ ժամանակի ընթացքում հայերենը շարունակ փոփոխվել և զարգացել է, բայց միաժամանակ պահպանել է իր յուրահատկությունը՝ համահունչ մեզ շրջապատող աշխարհին:
Հայկական մշակույթի, ավանդույթների և արժեքների մասին ավելին իմանալու համար մենք պետք է ուսումնասիրենք հայոց լեզվի պատմությունն ու զարգացումը, և կարևոր չէ, թե Հայաստանում որ հայերենով են խոսում։ Անկախ նրանից, թե արդյոք հայերենը խոսվում է աշխարհի որևէ ծայրում, այն հանդիսանում է կապող օղակ մեր արմատներին և ապագայի հույսի փարոս նույնիսկ Հայաստանի սահմաններից դուրս:
